Ewangelikalizm

Autor: Zbigniew Karczewski

Termin ewangelikalizm i pokrewne – analiza semantyczna
„Ewangelikalizm”, „ewangelikalny” to stosunkowo młode terminy w polskim słowniku pojęć religijnych1. Przymiotnik „ewangelikalny” jest kalką językową angielskiego słowa evangelical2. Rzeczownik „ewangelikalizm” jest odpowiednikiem angielskiego evangelicalism. Nazwy te nawiązują do pojęcia Ewangelii3. Podobny źródłosłów mają określenia: ewangelicki oraz ewangeliczny. Według Religia. Encyklopedia PWN „słowo »ewangelicki« chce zaakcentować potrzebę życia zgodnie z Ewangelią, to jest zgodnie z wolą Chrystusa.”4 Terminem „ewangelicki” określa się też Kościoły tradycji luterańskiej5 i reformowanej6 powstałe bezpośrednio w wyniku reformacji XVI wieku. Pochodnym pojęciem jest rzeczownik „ewangelicyzm”, używany często synonimicznie ze słowem „protestantyzm”7, chociaż ten ostatni termin dla wielu badaczy wydaje się mieć szersze znaczenie8. W Religia. Encyklopedia PWN ewangelicyzm to „tradycja religijna, odwołująca się do dziedzictwa reformacji XVI wieku, której częścią są luteranizm9 i ewangelicyzm reformowany.”10 Według słownika wyrazów obcych ewangelicyzm to „ogół doktryn religijnych i wyznań chrześcijańskich powstałych na skutek reformacji w XVI wieku, opierających się na Biblii jako jedynym źródle wiary; protestantyzm.”11

Pojęcie „ewangeliczny” oznacza „zgodny z zasadami ewangelii, zawarty, przedstawiony w ewangelii, odnoszący się do ewangelii”12; „zgodny z nauką i etosem propagowanymi przez biblijne Ewangelie, a szerzej – Nowy Testament.”13
Termin „ewangeliczne chrześcijaństwo” posiada trzy znaczenia:
– idea chrześcijaństwa odwołująca się do jego pierwotnej postaci, (tj. pierwszych zborów chrześcijańskich z czasów apostolskich I wieku),
– określenie wspólnot (w tym Kościołów, zborów) protestanckich podkreślających znaczenie przebudzenia religijnego (właściwie: duchowego odrodzenia, narodzenia na nowo); na gruncie polskim wspólnoty te określa się też jako wolne Kościoły14 oraz Kościoły wyboru (ze względu na konieczność dobrowolnej świadomej decyzji przystąpienia do wspólnoty, zamiast członkostwa „z urodzenia”)15;
– w węższym rozumieniu określenie wspólnot protestanckich, zrodzonych w XIX wieku na terenach zachodniej Rosji i kierowanych przez Jana Prochanowa, których zasady wiary zbliżone są do baptyzmu.16

Na tle pojęć ewangelicyzmu i chrześcijaństwa ewangelicznego można przedstawić znaczenie terminu „ewangelikalizm”. Czy między terminami „ewangelikalny” a „ewangelicki” lub „ewangeliczny” można postawić znak równości? Tak postąpili autorzy hasła „ewangelicy” w Encyklopedii chrześcijaństwa.17 Uznali również, że słowo „ewangelikalny” jest określeniem ironicznym niektórych fundamentalistycznych Kościołów i grup „ewangelickich”. Według tej definicji „ewangelikalny” ma charakter pejoratywny, negatywnie oceniający, w ramach pojęcia „ewangelicki”. Religioznawca z Uniwersytetu Jagiellońskiego Zbigniew Pasek w swej monografii ruchu zielonoświątkowego użył zwrotu „amerykański ewangeliczny protestantyzm (evangelicals)”18. W skrypcie uczelnianym dla studentów religioznawstwa UJ, prezentującym wyznania wiary protestantyzmu, tak uzasadnił swe stanowisko: „W języku polskim brak należytego odpowiednika słowa evangelicals, bowiem określenie »ewangelikalny« nie zdobyło sobie jeszcze obywatelstwa w literaturze przedmiotu. Stąd używamy określenia »ewangeliczny« (…)”19. Rocznik Teologiczny ChAT z roku 1970 zawiera artykuł Edwarda Czajki pt.: Zjednoczony Kościół Ewangeliczny.20 W krótkim angielskojęzycznym summarium nazwa Kościoła została przetłumaczona jako United Evangelical Church. Polskie słowo „ewangeliczny” zostało oddane angielskim evangelical. Kieszonkowy słownik angielsko-polski z roku 2001 zawiera tłumaczenie hasła evangelical jako: ewangeliczny, ewangelicki, protestancki21. Z kolei w Roczniku Teologicznym ChAT z roku 1995 znajduje się opracowanie autorstwa Tadeusza J. Zielińskiego dotyczące historii i doktryny purytanizmu. Wspominając amerykańskie przebudzenie religijne XVIII wieku, autor przekłada angielski zwrot Evangelical Revival jako „Przebudzenie Ewangeliczne”22. Przesłanie tego Przebudzenia i poglądy jego zwolenników określa „mianem chrześcijaństwa ewangelicznego, ruchu ewangelicznego bądź ewangelikalizmu”.23 Określenia „ewangeliczny” i „ewangelikalny” były przez wymienionych autorów traktowane synonimicznie. Jeszcze w 1999 roku w innym opracowaniu T. J. Zieliński, definiując ewangelikalizm, stwierdził, iż jest to „obco, a nawet dziwacznie brzmiąca w uchu Polaka nazwa”.24 Zarazem jednak dodał: „Niemiecka oraz francuska praktyka w tym względzie25 przeciera Polakom drogę: możemy więc sobie pozwolić na wprowadzenie nowej ścisłej terminologii: przymiotnika „ewangelikalny” i rzeczowników „ewangelikalizm” oraz „ewangelikał”. Inną, ciekawą propozycją Tadeusza J. Zielińskiego wprowadzenia rzeczownika będącego odpowiednikiem angielskiego „evangelical” jako określenia tego nurtu protestantyzmu jest termin „ewangelikalista”26.

Wyraźne już rozdzielenie znaczeń obu terminów zawiera rozwinięcie hasła „ewangelikalizm” w Religia. Encyklopedia PWN (opracowane przez T.J. Zielińskiego): „Mimo zgodności etymologicznej, obecnie odróżnia się ewangelikalizm od ewangelicyzmu, ewangeliczności, ujmując ewangelikalizm jako określenie specyficznego prądu w protestantyzmie.”27 Jako publikacja normująca Religia. Encyklopedia PWN dezaktualizuje twierdzenie Z. Paska o braku obywatelstwa terminu ewangelikalizm w literaturze przedmiotu.

Geneza i rozwój ewangelikalizmu
Ewangelikalizm to ponadwyznaniowy nurt w pobożności i teologii protestanckiej, powstały na przełomie XVII i XVIII wieku. Czerpie inspirację z pierwotnego chrześcijaństwa, ze średniowiecznych ruchów odnowy Kościoła (waldensi, J. Wiclef, J. Hus), purytanizmu, pietyzmu, metodyzmu. Treść teologiczna ewangelikalizmu ma swe źródło w tradycji ewangelicko-reformowanej (obu orientacji tzn. ortodoksji kalwińskiej28 i arminianizmu). Kluczowe znaczenie dla ukształtowania jego swoistej duchowości miały tzw. przebudzenia (ang. awakenings, revivals) w krajach anglosaskich. Polegały one na dynamicznym, pełnym emocji zwiastowaniu przesłania biblijnego w miejscach publicznych, wezwaniu do upamiętania i osobistego zawierzenia Jezusowi29, tworzeniu z osób nawróconych grup wspólnej lektury Biblii i modlitwy. Ważnym elementem było wzywanie do reform społecznych. Ewangelikalizm w przeszłości i obecnie jest zjawiskiem występującym w różnych wyznaniach protestanckich, zwłaszcza w anglikanizmie, anglosaskim ewangelicyzmie reformowanym (prezbiterianizmie i kongregacjonalizmie), baptyzmie, metodyzmie, pentekostalizmie, niektórych Kościołach luterańskich, amerykańskim Kościele Episkopalnym. Niektóre kręgi wiernych Kościoła Rzymskokatolickiego również pozostają pod pewnym wpływem duchowości ewangelikalizmu (tzw. evangelical Catholics).30 Cechujący ewangelikalizm konserwatyzm teologiczny sprawiał, że jego zwolennicy oponowali przeciwko nowym zjawiskom ideowo-kulturowym takim jak idee Oświecenia, teologia liberalna, emancypacja kobiet czy darwinizm. Sceptyczne spojrzenie na tzw. krytykę biblijną oraz tradycyjne przekonanie o literalnym autorytecie Pisma Świętego legły u podstaw fundamentalizmu ewangelikalnego (współcześni przedstawiciele: J. Falwell, B. Jones, J. Kennedy, J. Rice, P. Robertson) . Po II wojnie światowej rozwinął się tzw. neo-ewangelikalizm; najbardziej znaną postacią tego nurtu jest amerykański baptysta B. Graham (oprócz niego E. Carnell, C. Henry, H. Ockenga31). Wybitni przedstawiciele światowego ewangelikalizmu początku XXI wieku to: J. Stott, J. Packer, B. Bright, Ch. Colson, L. Ford, L. Palau.

T. J. Zieliński szacuje liczebność zwolenników współczesnego ewangelikalizmu na kilkaset milionów osób.

Założenia dogmatyczne i etyczne
Fundamentem ewangelikalizmu jest uznanie Pisma Świętego jako natchnionego źródła szczegółowego objawienia Bożego. Ewangelikalizm chce być wierny zasadom XVI-wiecznej reformacji: tylko Pismo (sola Scriptura), tylko łaska (sola gratia), tylko wiara (sola fide), tylko Chrystus (solus Christus), tylko Bogu chwała (soli Deo gloria). Wymownym tego przykładem może być Deklaracja z Cambridge, przyjęta 20 kwietnia 1996 r. przez Alliance of Confessing Evangelicals32, która we wstępie stwierdza: „chrześcijanie ewangelikalni (evangelicals) mają udział we wspólnym dziedzictwie zasad – sola – szesnastowiecznej Reformacji Protestanckiej. (…) Ze względu na miłość do Chrystusa, jego Ewangelii i jego Kościoła dążymy do zapewnienia na nowo o naszym oddaniu dla głównych prawd Reformacji i historycznego ewangelikalizmu. Przyjmujemy te prawdy nie ze względu na ich rolę w naszej tradycji, ale dlatego, iż wierzymy, że są one zasadnicze w Biblii.”33 „Czy zielonoświątkowcy mają coś wspólnego z Reformacją?” – pyta autor artykułu Ecclesia semper reformanda w miesięczniku „Chrześcijanin”. I odpowiada: „Przyjmując te zasady [tzn. sola], znajdujemy się po stronie Reformacji (…) Dostrzegamy w Wyznaniu wiary Kościoła Zielonoświątkowego kontynuację rozpoczętego w 1517 roku procesu powrotu do Kościoła w jego najczystszej formie.”34

Ewangelikalizm akceptuje ortodoksyjne doktryny trynitarne i chrystologiczne – wyjątkiem są pewne antytrynitarne grupy pentekostalne. Domaga się codziennego obcowania każdego chrześcijanina z Biblią jako Słowem Bożym, osobistego przyjęcia jej orędzia, doświadczenia przebaczenia grzechów i odrodzenia ludzkiej natury z łaski przez wiarę w Jezusa, jedynego Zbawiciela. Następstwem nawrócenia musi być zmiana stylu życia.

Powyższe treści ewangelikalizmu streszcza się za pomocą czterech haseł35:
Biblicism – biblizm; boski autorytet, nieomylność i wystarczalność Pisma Świętego
Crucicentrism – krzyżocentryzm; kluczowa rola odkupienia możliwa dzięki śmierci Jezusa na krzyżu
Conversionism – konwertyzm; potrzeba osobistego nawrócenia
Activism (lub Evangelism 36) – aktywizm (lub ewangelizacja); potrzeba i pilność ewangelizacji własnego kraju i reszty świata37 oraz zaangażowanie w życie społeczne.

Jako ruch ponaddenominacyjny, ewangelikalizm pozostawia poszczególnym wyznaniom i wiernym ustalenie elementów doktryny i praktyki chrześcijańskiej. Kwestie eklezjologiczne i sakramentologiczne traktuje jako drugorzędne. Dopuszcza różnorodność poglądów zwłaszcza w zakresie ustroju Kościoła (od episkopalnego do zupełnie niezależnych zborów), urzędu kościelnego (od respektowania święceń biskupich – do zborów rezygnujących z wyznaczania etatowych pastorów38), chrztu (od chrztu niemowląt39 do chrztu osób wierzących, dorosłych40) i Wieczerzy Pańskiej (od konsubstancjacji41 do rozumienia symbolicznego). Podzielone są poglądy na funkcjonowanie charyzmatów w Kościele – część reprezentantów ewangelikalizmu uznaje, iż ustały one po ustaleniu kanonu Pisma Świętego.42 Według Tadeusza J. Zielińskiego „do czołówki teologów ewangelikalnych dnia dzisiejszego należą: Donald Bloesch, Millard Erickson, Stanley Grenz, Alister McGrath, Thomas Oden, James Packer, John Stott, T. F. Torrance.”43

Działalność
W centrum działalności ewangelikalnej stoi zwiastowanie Słowa Bożego, które jest zadaniem każdego wierzącego człowieka. Uznaje się konieczność osobistego studium Pisma Świętego, udział w spotkaniach modlitewnych wespół z innymi „odrodzonymi”. Przywiązuje się duże znaczenie do muzyki w czasie nabożeństwa. Indywidualny rozwój chrześcijanina opiera się także na osobistej modlitwie i lekturze literatury religijnej. Ewangelikalizm przywiązuje wagę do regularnego organizowania zgromadzeń na dużą skalę: konferencji, konwencji, zlotów, zjazdów. Celem jest duchowe umocnienie się „odrodzonych” chrześcijan oraz umożliwienie osobom niewierzącym przeżycia nawrócenia.

Organizacja
Jak dotychczas nie powstała organizacja skupiająca wszystkich chrześcijan ewangelikalnych. Panuje przekonanie, że wszyscy „narodzeni na nowo” chrześcijanie są członkami niepodzielonego duchowego Kościoła Jezusa Chrystusa.44 Większość przedstawicieli ewangelikalizmu utrzymuje wzajemne kontakty, co ma swój wyraz w tworzeniu organizacji ewangelikalnych, służących różnym dziedzinom misji chrześcijańskiej. Ich celem są np. wspólne przekłady i rozpowszechnianie Biblii, misje ewangelizacyjne, działalność charytatywno-społeczna, czasem uczestnictwo w życiu politycznym. W 1846 roku powstał w Londynie Alians Ewangelikalny45 (ang. Evangelical Alliance). W roku 1951 powstała Światowa Wspólnota Ewangelikalna (World Evangelical Fellowship)46. Inne znane organizacje to: Campus Crusade for Christ (działający w Polsce jako Ruch Nowego Życia), Youth for Christ, the Navigators, International Fellowship of Evangelical Students. W naszym kraju został w roku 1999 utworzony Alians Ewangeliczny w Rzeczypospolitej Polskiej, jako organizacja międzykościelna polskiego chrześcijaństwa ewangelikalnego.
Przypisy:
1Wydane w 1995 roku przez PWN Słownik wyrazów obcych oraz Słownik języka polskiego nie zawierają wymienionych terminów.
2Podobnie przedstawia się geneza omawianego terminu w języku niemieckim. Z angielskiego wzorca powstał przymiotnik oraz rzeczownik Evangelikalismus jako tłumaczenie angielskiego evangelicalism.
3W niniejszej pracy słowo Ewangelia pisane jest z dużej litery, z wyjątkiem cytatów, w których pisane jest małą literą.
4Ewangelickie kościoły (w:) Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2001, t. 3, ss. 486-487.
5W Polsce Kościół Ewangelicko-Augsburski.
6Tj. wywodzące się z reformacji szwajcarskiej, nazywane często także kalwińskimi od nazwiska Jana Kalwina, najwybitniejszego reformatora szwajcarskiego nurtu reformacji. W Polsce: Kościół Ewangelicko –Reformowany.
7Także forma przymiotnikowa „ewangelicki” używana jest zamiennie z przymiotnikiem „protestancki”.
8Andrzej Tokarczyk w swej pracy pt. Ewangelicy polscy wyraża taką opinię: „Świadomie rozgraniczam tu jednak pojęcia »ewangelicyzm« i »protestantyzm«, przez protestantyzm rozumiem bowiem nie tylko historyczne Kościoły reformacji XVI wieku, ale i inne wyznania oraz prądy religijne, często później, a nawet wcześniej powstałe. (…) Będzie to więc cała grupa tzw. Kościołów wolnych, a ponadto takie ruchy jak baptyzm, metodyzm, adwentyzm, ruch zielonoświątkowy oraz inne mniej liczne wyznania.” Ewangelicy polscy, Warszawa 1988, s. 6.
W tej samej pracy A. Tokarczyk przytacza ciekawą opinię ks. Emila Jelinka, który uważał, że terminem „ewangelicy” należałoby objąć jedynie ewangelików reformowanych (kalwinów), ponieważ twórcą „ewangelicyzmu” jest Kalwin, a nie Luter. „Protestanci” natomiast to zwolennicy Lutra – od czasu protestu złożonego na Sejmie w Spirze w roku 1529. Ewangelicy polscy, Warszawa 1988, s. 7.
9Religia. Encyklopedia PWN określa luteranizm jako ewangelicyzm augsburski. Zob.: Ewangelicyzm augsburski (w:) Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2001, t. 3, s. 497.
10Ewangelicyzm (w:) Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2001, t.3, s.497.
11Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1995, s. 527.
12Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1995, s. 527.
13Zieliński T.J., Ewangelikalizm (w:) Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2001, t. 3, s. 498.
14 Szersze omówienie terminu „wolne Kościoły” można znaleźć w artykule Tadeusza J. Zielińskiego Jak klasyfikować Kościoły protestanckie?, Studia i Dokumenty Ekumeniczne 1996 nr 2, s. 59-66. Pierwotnie określano tak niektóre wspólnoty kościelne ze względu na ich niezależność od instytucji państwa. Ponieważ w większości państw istnieje obecnie zrównanie statusu Kościołów, swoboda prawnego działania nawet przy utrzymaniu instytucji Kościoła państwowego, wg T. J. Zielińskiego tak rozumiana „kategoria Kościół Wolny jest pojęciem przebrzmiałym.” Drugie znaczenie terminu „wolny Kościół” to wspólnota podkreślająca konieczność świadomego przyjęcia członkostwa kościelnego.
15 Np. Noemi Modnicka zatytułowała opracowanie poświęcone jednej z takich wspólnot: Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w Polsce jako Kościół wyboru. Zupełnie nietrafna wydaje się opinia Marii Libiszowskiej-Żółtkowskiej, wykładowcy UMCS i UW, która w wydanym przez Verbinum w 2001 roku słowniku Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce stwierdziła: „Słowo »Kościół« odnosi się do wszystkich wspólnot chrześcijańskich, o dłuższej niż jedno pokolenie tradycji, co gwarantuje, że członkostwo jest »z urodzenia«, a nie »z wyboru«. Wspólnoty, odwołujące się do tradycji chrześcijańskiej, które powstały niedawno, i których członkowie wywodzą się z innych Kościołów, zgodnie z socjologiczną klasyfikacją można definiować jako sekty (…) lub jako grupy kultowe (…).” (M. Libiszowska-Żółtkowska, Kościoły i związki wyznaniowe w Polsce. Mały słownik, Warszawa 2001, ss. 8-9). Wg tej opinii ogromna większość przedstawionych w słowniku polskich Kościołów ewangelicznych to „sekty”.
16 W naszym kraju najliczniejszą wspólnotą tego typu jest Kościół Ewangelicznych Chrześcijan; wspomnieć należy też Radę Zborów Ewangelicznych, zrzeszającą także i zbory tego nurtu. Szersze omówienie tego ruchu w: L. Szenderowski, Ewangeliczni chrześcijanie. Ruch odrodzeniowo – reformatorski w historycznym Kościele chrześcijańskim. Rys historyczny (XIX – XX wiek), Wheaton – Warszawa 1982.
17 „Ewangelickimi są zarówno Kościoły zrodzone z reformacji XVI w., jak i te, które powstały w łonie protestantyzmu historycznego, czyli tzw. Kościoły wolne (baptyści, metodyści, zielonoświątkowcy). Ewangelickie są również grupy i ruchy lub Kościoły o orientacji fundamentalistycznej, to znaczy kierujące się dosłownym rozumieniem tekstu biblijnego. Niektóre z tych grup są dziś ironicznie nazywane »ewangelikalnymi«”. Encyklopedia chrześcijaństwa. Historia i współczesność. 2000 lat nadziei, Kielce 2000, s. 211.
18 Z. Pasek, Ruch zielonoświątkowy. Próba monografii, Kraków 1992, s. 16.
19 Z. Pasek, Wyznania wiary protestantyzmu, Kraków 1995, s. 131.
20 E. Czajko, Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. Zarys dziejów, doktryny i organizacji, Rocznik Teologiczny ChAT, zeszyt 2, Warszawa 1970, s. 63.
21 Piotrowski T., Saloni Z., Evangelical, (w:) Nowy słownik angielsko-polski i polsko-angielski, b.m.w., 2001, s. 150.
22 T. J. Zieliński, Purytanizm. Zarys dziejów, ideologii i obyczajów anglosaskiego ruchu reformacyjnego, Rocznik Teologiczny ChAT, z. 2, 1995, ss. 239-240.
23 T. J. Zieliński, Ewangelikalizm, art. Cyt., s. 239.
24 T. J. Zieliński, Przegląd dziejów ewangelikalnego nurtu Kościoła Anglii, Studia i Dokumenty Ekumeniczne 1999 nr 1, s. 17.
25Tzn. utworzenia terminów przez kalkę językową z angielskiego.
26 Zob. obfite stosowanie terminu „ewangelikalista” w pracy: T. J. Zieliński, Iustificatio impii. Usprawiedliwienie „sola fide” jako główny artykuł protestancko-konserwatywnego nurtu Kościoła Anglii na przykładzie teologii Alistera E. McGratha, Jamesa I. Packera oraz Johna R. Stotta, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 2002.
27 T. J. Zieliński, Ewangelikalizm, art. cyt., ss. 498-499.
28Treść pojęcia „kalwinizm” zostanie przeanalizowana w następnym podrozdziale niniejszej pracy.
29 Jezus jako „osobisty” Zbawiciel, ang. personal Saviour.
30 Używa się też określenia „ewangelikalny chrześcijanin katolicki” (evangelical Catholic Christian), „katolicy o ewangelikalnej orientacji” (evangelically oriented Catholics). Próbą prezentacji tego środowiska jest np. książka Keitha A. Fourniera Evangelical Catholics, wydana w Polsce pod tytułem Ewangeliczni katolicy (Keith A. Fournier, Ewangeliczni katolicy, Warszawa 1998). Recenzję tej pozycji oraz ocenę tego prądu w łonie Kościoła Rzymskokatolickiego z punktu widzenia ewangelikalnego protestanta autorstwa Tadeusza J. Zielińskiego zamieściło Słowo Prawdy. Zob.: T. J. Zieliński, Katolicka wersja ewangelikalizmu?, Słowo Prawdy 1998 nr 6, ss. 27-29.
31 Zob.: T. J. Zieliński, Ewangelikalizm, Słowo Prawdy 2002 nr 6, s. 24.
32 Alliance of Confessing Evangelicals jest koalicją chrześcijańskich przywódców ewangelikalnych z różnych denominacji, m.in. baptystów, luteran, prezbiterian, ewangelików reformowanych.
33 „Evangelicals also shared a common heritage in the »solas« of the sixteenth century Protestant Reformation. (…) We endeavor to assert anew our commitment to the central truths of the Reformation and of historic evangelicalism. These truths we affirm not because of their role in our traditions, but because we believe that they are central to the Bible”. – The Cambridge Declaration of the Alliance of Confessing Evangelicals [on-line]. [dostęp: 6 października 2002]. Dostępny w World Wide Web:
34W. Gajewski, Ecclesia semper reformanda, Chrześcijanin 2002 nr 9/10, ss. 8-12.
35T. J. Zieliński, Purytanizm…, art. cyt., s. 240.
36 Określenie za: Wikipedia, the free encyclopedia, Evangelicalism [on-line]. [dostęp: 31 października 2002]. Dostępny w World Wide Web:
37 Rozwinięcie znaczenia poszczególnych haseł za: Ch. R. Gresham, Teologia XX wieku, Warszawa 1999, s. 76.
38Np. polski Kościół Wolnych Chrześcijan.
39Np. Kościoły prezbiteriańskie, metodystyczne.
40Np. Kościoły baptystyczne, zielonoświątkowe.
41 Np. Wisconsin Evangelical Lutheran Synod w Stanach Zjednoczonych.
42 Opis za: T. J. Zieliński, Ewangelikalizm, art. Cyt., ss. 498-499.
43 T. J. Zieliński, Ewangelikalizm, Słowo Prawdy 2002 nr 6, s. 25.
44 Np. tekst wyznania wiary dołączony do statutu Zboru Ewangelicznego „Syjon” w Dzięgielowie w punkcie 7 zawiera taką definicję Kościoła: „Nowy Testament uczy o Kościele Bożym jedynie w dwóch następujących znaczeniach: – o jednym, niepodzielnym, powszechnym kościele Jezusa Chrystusa – Jego Ciele, złożonym ze wszystkich odrodzonych przez Ducha Świętego chrześcijan; (…)”. Tekst za: Z. Pasek, Wyznania wiary protestantyzmu, Kraków 1995, s.132. Wyznanie wiary ewangelicznych Kościołów reformowanych definiuje Kościół następująco: „Wierzymy, że powszechny lub uniwersalny Kościół jako dzieło Ducha, prawdy i łaski jest niewidzialny. Składa się z wszystkich wybranych, którzy byli, są lub będą zgromadzeni w jedno w Chrystusie, który jest Głową Kościoła.” Cytat za: W co wierzymy?, [on-line]. [dostęp: 30 grudnia 2003]. Dostępny w World Wide Web: < http://www.reformacja.pl/pl/koscioly/wcowierzymy.html>.
45 Tak tłumaczy nazwę Tadeusz J. Zieliński w: Religia, dz. Cyt., s. 501. Natomiast Karol Karski w publikacji opisującej ruch ekumeniczny użył nazwy Alians Ewangelicki. Zob.: K. Karski, Dążenia ekumeniczne we współczesnym świecie, Warszawa 1986, s. 22-23.
46 Nazwa stosowana do 31 grudnia 2001 r., zmieniona wówczas na Światowy Alians Ewangelikalny (World Evangelical Alliance). Zob.: T. J. Zieliński, Światowy Alians Ewangelikalny (w:) Religia, dz. cyt., tom 9, s. 210.